Ο μαέστρος Αλκης Παναγιωτόπουλος
σε συνεργασία με το Παράρτημα Νεαπόλεως διδάσκει Διεύθυνση Ορχήστρας σε
μορφή σεμιναρίου για προχωρημένους σπουδαστές μουσικής ή πτυχιούχους που
ενδιαφέρονται να μυηθούν στην τέχνη της διεύθυνσης.ΣΧΟΛΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗΣ ΟΡΧΗΣΤΡΑΣ
Εισαγωγή
Πριν από λίγα χρόνια, το ΥΠΠΟ δημιούργησε μια επιτροπή από τους συναδέλφους Βύρωνα Φιδετζή, Μύρωνα Μιχαηλίδη και τον υπογράφοντα, με θέμα την δημιουργία σχολής διεύθυνσης ορχήστρας στην Ελλάδα. Οι εργασίες της επιτροπής κάλυψαν μια περίοδο 18 μηνών αλλά παραμένουν στο αρχείο χωρίς υπουργική υπογραφή. Αυτό που αντιλήφθηκα από τις συνεδριάσεις είναι η νομική πολυπλοκότητα του θέματος (από πολλές πλευρές) που ουσιαστικά εμποδίζει την δημιουργία μιας ανώτατης σχολής διεύθυνσης ορχήστρας.
Πέρα από το τυπικό ζήτημα, οι ορχήστρες στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και σε όλες τις χώρες του πλανήτη διευθύνονται από μαέστρους με γνώμονα την ικανότητα, την εμπειρία, τις γνωριμίες ή τις χορηγίες, με αποτέλεσμα οι επιδόσεις κάθε μουσικού συνόλου να έχουν μεγάλες διακυμάνσεις. Είναι λοιπόν αναγκαίο, ένας επίδοξος μαέστρος να γνωρίζει καλά το αντικείμενό του αφού στην πράξη μόνο θα κριθεί.
Δημιουργία σχολής διεύθυνσης ορχήστρας
Η διδασκαλία της διεύθυνσης ορχήστρας περιλαμβάνει μια σειρά δευτερευόντων μαθημάτων, τα περισσότερα από τα οποία διδάσκονται και με άλλο αντικείμενο σπουδών. Κατά την γνώμη μου, για να γίνει δεκτός ένας υποψήφιος στην τάξη διεύθυνσης ορχήστρας θα πρέπει να έχει ολοκληρώσει τις σπουδές του στη σύνθεση ή το πιάνο ή ένα όργανο της ορχήστρας (πλην κρουστών και χαλκίνων). Για να αποφευχθούν ορισμένες δυσκολίες γραφειοκρατικού χαρακτήρα με το Υπουργείο Παιδείας, θα πρότεινα μια καθαρά μουσική προσέγγιση του ζητήματος και την οργάνωση των μαθημάτων υπό μορφή σεμιναρίων ετήσιας διάρκειας.
Η διάρκεια των σπουδών είναι διετής. Αποφοιτώντας, ο νέος μαέστρος θα είναι ικανός να διευθύνει συμφωνικά έργα του κλασικού ρεπερτορίου, κοντσέρτα και σύγχρονη μουσική.
Τα μαθήματα είναι ατομικά και ομαδικά. Ομαδικά γίνεται η ανάλυση της υπό μελέτη παρτιτούρας από την πλευρά της διεύθυνσης (μία φορά την εβδομάδα). Ατομικά διδάσκεται η τεχνική διεύθυνσης και η ερμηνευτική προσέγγιση του ίδιου έργου μέσω της τεχνικής (μία φορά την εβδομάδα).
Συνήθεις τρόποι διδασκαλίας
Οι τρόποι διδασκαλίας διαφέρουν ανάλογα με τις αντιλήψεις του μαέστρου-καθηγητή. Στην Γερμανία και άλλες χώρες, η συνήθης μέθοδος είναι με την συνοδεία ενός ή δύο πιάνων. Σε άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιείται ηχογραφημένη ορχήστρα. Μερικές φορές συμμετέχει μικρή ορχήστρα ώστε ο σπουδαστής να έχει την αίσθηση του πραγματικού ήχου και να εποπτεύει στην δημιουργία του. Και οι τρεις μέθοδοι διδασκαλίας έχουν αρκετά θετικά στοιχεία και περισσότερα αρνητικά.
1. Η διδασκαλία με πιάνο αφαιρεί κάθε δυνατότητα αντίληψης του ήχου μιας ορχήστρας. Ουσιαστικά ο σπουδαστής διευθύνει κρουστά αντί έγχορδα ή πνευστά και αυτό έχει αρνητικές επιπτώσεις στην τεχνική αλλά και την αισθητική του.
2. Διδασκαλία διεύθυνσης με ηχογραφημένη ορχήστρα αφαιρεί κάθε δυνατότητα παρέμβασης στον σπουδαστή, ο οποίος απλά παρακολουθεί μια καλή ερμηνεία από σημαντικούς ερμηνευτές, ταυτίζοντας τον εαυτό του με την ποιότητα ενός ήχου που δεν παράγει ο ίδιος. Η μέθοδος αυτή είναι ερασιτεχνική και επικίνδυνη.
3. Η διδασκαλία με την συμμετοχή ορχήστρας είναι ασφαλώς η καλύτερη, όμως ο σπουδαστής πρέπει να είναι σε προχωρημένο στάδιο ώστε να έχει ουσιαστική ικανότητα διεύθυνσης. Η ορχήστρα προς άσκηση πρέπει να είναι επαγγελματική (ή σχεδόν) ώστε οι όποιες ανακρίβειες του μαέστρου να είναι προφανείς και όχι να καλύπτονται πίσω από την απειρία των μουσικών.
Προτεινόμενη μέθοδος διδασκαλίας
Ο Χέρμαν Σέρχεν έλεγε πως η σωστή διεύθυνση ορχήστρας ξεκινάει από την ιδανική ερμηνευτική προσέγγιση του έργου που έχει ο μαέστρος μέσα του. Η εσωτερική ακοή είναι βασική προϋπόθεση αξιόπιστης ερμηνείας. Η ιδιότητα αυτή, απολύτως αναγκαία για κάθε αξιόλογο μουσικό, γίνεται δεύτερη φύση του με συνεπή εργασία. Όλοι οι μεγάλοι συνθέτες έγραφαν μουσική στο γραφείο τους και όχι παίζοντας πάνω σε όργανα. Τα μουσικά όργανα είναι το μέσον: Ερχόμαστε σε επαφή με τον ήχο από την ζωντανή πηγή και ύστερα περνάει (ενδεχομένως) μέσα μας ώστε να γίνει ανάμνηση. Αν δεν έχουμε εσωτερική ακοή, σημαίνει ότι ο ήχος δεν έγινε αντιληπτός, είναι ξένος, δεν αντηχεί στην ψυχή μας. Άρα δεν μπορούμε να τον ερμηνεύσουμε μόνο από τα εξωτερικά του στοιχεία. Σύνθεση και ερμηνεία είναι οι δύο όψεις της ίδιας διαδικασίας: Η οργάνωση του ήχου μέσω της ανάμνησης ώστε να αποκτήσει υπαρξιακή υπόσταση. Ίσως γιαυτό λέει ο Αντόρνο πώς κάθε μουσικό φαινόμενο θυμίζει κάτι, δείχνοντας όμως κάτι διαφορετικό, πέρα από αυτό το ίδιο.
Η διεύθυνση ορχήστρας έχει δύο αλληλένδετους πόλους: την τεχνική και την ερμηνεία. Χωρίς τεχνική η ερμηνεία είναι αδύνατη. Χωρίς όμως ερμηνευτική προσέγγιση, ακόμη και η καλύτερη τεχνική δεν έχει οποιαδήποτε αξία.
Η προτεινόμενη μέθοδος διδασκαλίας εφαρμόζεται με μικρές παραλλαγές στις Κάτω Χώρες (Ολλανδία) και αλλού. Η άσκηση, όπως είπαμε, γίνεται σε ατομικό μάθημα, με τον καθηγητή και τον σπουδαστή να βρίσκονται αντιμέτωποι και όρθιοι μπροστά από δυο αναλόγια, που πάνω τους βρίσκεται η υπό μελέτη παρτιτούρα. Δεν παρεμβαίνει ηχητική πηγή μουσικής (ζωντανή ή ηχογραφημένη). Μόνο ο αδιάλειπτος ήχος ενός μετρονόμου στο επιλεγμένο τέμπο. Εφαρμόζεται η κινησιολογία του Μαξ Ρούντολφ, δοκιμασμένη με επιτυχία στο κλασικό ρεπερτόριο για πολλές δεκαετίες αλλά και σημαντικές καινοτομίες από την σχολή της Βιέννης (Σβαρόφσκι) κυρίως στην ευλυγισία του καρπού, την οικονομία κινήσεων και την μορφοποίηση γρήγορων περασμάτων (κυρίως Scherzos) σε διεύθυνση περιόδων. Επίσης κινήσεις ‘after the beat’, απολύτως αναγκαίες ορισμένες φορές για τεχνικούς και ερμηνευτικούς λόγους, που προέρχονται από την ρωσική σχολή.
Ο σπουδαστής οφείλει να έχει απόλυτη ευκρίνεια κινήσεων, όσο αργό και αν είναι το τέμπο, χωρίς οιαδήποτε απόκλιση από τον μετρονόμο και ανεξάρτητα αν προηγείται ή έπεται συνειδητά ορισμένες φορές, για συγκεκριμένους λόγους. Κάθε του κίνηση πρέπει να έχει την απαιτούμενη ποιότητα ώστε να επιβάλλει (αργότερα) στους μουσικούς την επιθυμητή ενέργεια και έκφραση μαζί με έναν αταλάντευτο συντονισμό. Ο καθηγητής παρακολουθεί με ιδιαίτερη προσοχή την εκφορά της μουσικής, όπως αυτή διαμορφώνεται από την μπαγκέτα του σπουδαστή και τον διακόπτει κάθε στιγμή που είναι προφανές ότι υπάρχουν σφάλματα τεχνικά, εκφραστικά ή εσωτερικής ακοής.
Στο τέλος του πρώτου έτους διδασκαλίας, ο σπουδαστής διευθύνει μέρος του μελετημένου ρεπερτορίου με την ορχήστρα. Θα διαπιστώσει στην αρχή ότι η εργασία αυτή είναι απλή αφού διευκολύνεται από τον ζωντανό ήχο, ενώ θα τον εντυπωσιάσει και η επιβολή του πάνω στους μουσικούς. Αυτά, σε ένα βαθμό είναι ψευδαίσθηση. Με το τέλος του δεύτερου έτους θα έχει μεγαλύτερη εμπειρία και εποπτεία στα εκφραστικά του μέσα, ώστε μπορεί να του ανατεθεί η υλοποίηση ενός έργου, στο πλαίσιο μιας συναυλίας με άλλους τελειόφοιτους.
Άλκης Παναγιωτόπουλος
